ग्याँसचेम्बरको साँझ (यात्रा-संस्मरण) –कृष्ण धराबासी

 यात्रा–संस्मरण

ग्याँसचेम्बरको साँझ

        –कृष्ण धराबासी

जर्मन उत्रिनासाथ जुन जाडोले स्वागत ग¥यो । त्यो त्यति डरलाग्दो थिएन । काठमाडौंमा देखाइएको जस्तो डरलाग्दो थिएन यो तर दिन धुम्म थियो र चिसो सिरेटो चलिरहेको थियो । हामी पृथ्वीको यस्तो अर्काे भागमा उत्रिसकेका थियांै, अब आफू जन्मेको हुर्केको र बाँचिरहेको ठाउँमा फेरि फर्केर पुग्नका लागि वैज्ञानिक प्रविधिले कुनै कारणवश साथ नदिने हो भने सदा सदाका लागि परिवार र सम्बन्धहरुबाट विच्छेद भइसकेका छौं । आँखाअघि यही एउटा चक्र छ, जसको अनुहारमा टुलुटुलु हेरिरहें केही क्षण । 

उल्फ र योहन्ना दुवै सेवा निवृत्त लोग्नेस्वास्नी रहेछन् । दुवैले आÇनो जीवनकालमा संसारका अनेक देशमा भ्रमण तथा सेवा गरेको अनुभव बोकेका थिए । उल्फ विगत २९ वर्षअघि पहिलोपल्ट नेपालको भक्तपुर पुगेका रहेछन् । उनी जी.टी.जेड.को कर्मचारीका रुपमा त्यहाँ पुगेका थिए । जी.टी.जेड.ले गरेको सहरी विकास परियोजनाको योजना प्रमुखका रुपमा नेपालमा रहेको राम्रो अनुभव रहेछ उनीसँग । सामान्य नेपाली भाषा बुझ्ने उनी धेरै नै अनुभवी, पोख्त, तथा पारिवारिक स्वभावको रहेछन् । उनकी श्रीमती योहन्ना त भारतको बम्बेमा पनि बसेकी र त्यहाँको मराठी भाषाको समेत सामान्य अध्ययन गरेकी रहिछन् । पछि उल्फ काठमाडौं आएपछि उनी पनि पतिसँगै काठमाडौं आएर विश्वभाषा क्याम्पसमा पाँच वर्ष जर्मनी भाषाको प्राध्यापन गराएका रहेछन् त्यसैले दुवैलाई नेपाल, नेपाली जीवन र मनोविज्ञानबारे राम्रो ज्ञान रहेछ । भेट हुनासाथ उनीहरुले प्रस्तुत गरेका न्यानो माया यात्राभरिका लागि पक्कै पनि संरक्षणीय बन्नेछ भन्ने लागिहाल्यो । दुवैको उमेर, अनुहार र प्रस्तुतिले आत्मीयता स्वीकार ग¥यो । 

विप्लव प्रतीक ठीक समयमा आइपुगे । वर्लिन एयरपोर्टबाट हामीलाई सोझै रिलाक्सा होटलमा ल्याइयो । पहिल्यै हाम्रो लागि बुक गरिएको कोठामा लजाउँदै, धकाउँदै बेहुलीको जस्तो चालमा प्रवेश गरियो ? आÇनो कोठाभित्र पसेर सामान्य ‘फ्रेस’ भएपछि तल ओलियांै, जहाँ हामीलाई पर्खिबसेका थिए उल्फ र योहन्ना । त्यसो त त्यसअघि नै उल्फले हामीलाई कोठामा प्रवेश गराएर होटलका नियमहरु र विद्युतीय सिस्टमबारे जानकारी गराएका थिए । 

कोठा एकदम नै आरामदायक । टी.भी., फोन, लेखपढ गर्ने टेबल, जोडिएको सुविधा सम्पन्न ‘बाथरुम’ । बाक्लो र सफा फराक पलङ  । दराज र टेबलमा सजाइएका जातजातका रक्सीका बोतलहरु जसको बाहिरै लेखिएको थियो मूल्य । उल्फले पहिल्यै भनिसकेको थियो, यो रक्सी प्रयोग गरेमा आफैंले पैसा तिर्नुपर्नेछ । मेरा लागि त त्यो समस्या थिएन, तर अरु साथीहरुलाई त्यो सम्झाइएको राम्रै भयो होला । 

तल पुगेपछि हाम्रो सामान्य अतिरिक्त परिचय भयो । दिउँसोको खानाको बारेमा सोधियो । बाटोभरि पनि राम्ररी केही खान सकिएको थिएन । भोक राम्ररी नै लागेको थियो । तातो भात मज्जाले खानुजस्तो लागेको थियो । भूपालको स्वास्थ्य अझै ठीक भइसकेको थिएन । उनी के खाने केमा परेका थिए । दुवैले सल्लाह ग¥यौं– “हामी भातै खाऊँ ।” 

निकै बेरपछि खाना त आयो तर के आयो के ! जर्मनी भ्रमणको बारेमा कुरा हुँदा काठमाडौंमा सन्जीवले भनेका थिए, मलाई त तिनीहरुको खाना पटक्कै मीठो लाग्दैन । सोचेको थिएँ, स्वादको समस्या केही दिनमा ठीक होला नि त । तर जब खाना आयो, खानासँगै ह्वास्सै फेरि त्यही गन्ध आयो, जुन गन्धसँग थाइ एयरवेजभित्रै भेट भइसकेको थियो र त्यसलाई शरीरले अस्वीकार गरेको थियो । भोकको आधा शक्ति स्थगित भयो । भूपाल र म दुवैलाई एकै खालको भात थियो जसमा अनेक खाले तरकारीहरु (फर्सी, ..........) समेत एकै ठाउँ मिसाइएको थियो, जस्तो कहिलेकाहीं बिरामी हुँदा हामीले बिरामीका लागि बनाउँछौं । भूपाल र म दुवैले एकअर्कालाई हेरेर फिस्स हाँस्यौं । मनमा लाग्यो– ‘खाइस् बज्या ! खुब मीठो खाँदै विदेश घुम्ने सपना देखेको थिइस्, भेटिस् ।’

बडो विरक्त भावले बिस्तारै एक चम्चा मुखमा हालें, नाकलाई गन्ध रोक्न लगाउँदै । अहो ! के हो यस्तो । नुन पनि चर्काे छ, अरु कुनै स्वादसँग यसअघि चिनजान नै थिएन । भित्रैदेखि वाक्क भएर आयो र झिलिक्क तपार्इंको अनुहार बल्यो आँखामा । खाने बेलामा तपाईलाई धुक्र्याउँदै मैले गर्ने गरेको लीलाको यहाँ राम्रो जवाफ थियो । फननन दिमागमा क्यालेण्डर घुम्यो, ल्यख द्दढ, घण्, म्भअ। ज्ञ, द्द, घ, द्ध, छ, ट, ठ, ड, ढ, ज्ञण्, ज्ञज्ञ । अझ त्यसपछिको पाँच दिन फ्रान्स र बेल्जियमतिरको यात्रा छ । के अब सधंै यही गन्धेसँग भान्सामा भेट होला त ! 

पटक्कै निल्न सकिनँ । विप्लव त विदेश बस्ने बानी भएकोले उनलाई केही मतलव नै थिएन । भेनु हेरेर के–के, के–के मगाएर मज्जाले खान थाले । बेञ्जु दिदीले पनि हाँसको मासु र खै कुन्नि केको कालो थुप्रो पकापकी खान थाल्नुभयो । हामी दुई राई र भट्टराई भने टुहुराजस्ता एकअर्कालाई टुलुटुलु हेर्दै निल्न खोज्दै थियांै । हाम्रो खानाप्रतिको अरुचि अरुले अनुभव गरिरहेका थिए । विचरा उल्फ र योहन्नालाई हाम्रो त्यो अवस्थाप्रति अप्ठ्यारो लागिरहेको थियो । भन्यांै– ‘यात्रा र थकाइको कारणले हो, भोलिदेखि ठीक होला ।’

आजको अतिरिक्ति कुनै कार्यक्रम थिएन । एकपल्ट उल्फले हामीलाई सम्पूर्ण भ्रमणभरिको कार्यक्रमको जानकारी गराए । हामीले के कसरी कार्यक्रममा भाग लिने भन्नेबारे बुझाए । चक्र अफिस पुगिओरी आइपुग्यो । 

उल्फको कार्यक्रममा ग्याँसचेम्बर (कन्सनटे«सन) केम्प घुमाउने कुनै कार्यक्रम थिएन । मैले नेपालबाट फोनमा चक्र र दुबसुसँग कुरा गरेको थिएँ– ‘जर्मन पुगेर, त्यो पनि बर्लिन नै पुगेर पनि हिटलरको त्यो जनविनाशको केन्द्र नहेरी के फर्किनु ।’ अनि चक्रले यही पहिलो दिन नै हामीसँग केही समय फाल्टु हुने हुनाले सक्नुहुन्छ भने, घुमौं भन्यो । सल्लाह ग¥यौं– ठीकै हो, त्यत्तिकै होटलमा दिउँसैदेखि सुत्नुभन्दा त घुम्नै राम्रो र हामी चक्रको गाडीमा बसेर ग्याँसचेम्बर (कन्सन्टे«सन) केम्प तिर लाग्यौं । (ओरानियनवर्ग) 

बर्लिन सहरबाट ३५ कि.मी. टाढा रहेछ त्यो ओरानियनवर्ग तर त्यो पनि सहरभित्रै पथ्र्याे । त्यहाँ पुग्न हाम्रो गाडीले कुनै एकान्त बाटो समात्नुपरेन । केही छोटा सुरुङहरुभित्र पस्दै, निस्कँदै गाडी अगाडितिर चिप्लिरहेको थियो । अचम्म त होइन त्यो, किनभने त्यहाँको जीवनमा सबैभन्दा सहज भइसकेको कुरा तर हामी (म) लाई भने अचम्मै लाग्यो । घरिघरि ड्राइभर र चक्र एउटा हाते कम्प्युटरजस्तो यन्त्रबाट बाटोको दिशा पत्ता लगाइरहन्थे । नेभिगेटर (टमटम) भन्दोरहेछ त्यसलाई । उपग्रहका माध्यमबाट सारा बाटोको रेखाङ्कन गरेको हुँदा, जस्तै अनभिज्ञ ड्राइभरले पनि त्यसै यन्त्रको निर्देशनबाट चाहेको ठाउँ ट्याक्कै पुगिने रहेछ । ध्वनीले समेत बताइरहने त्यस यन्त्रले, जस्तै नयाँ चालकले पनि अलमलिनुनपर्ने रहेछ । 

श्रीमान् उल्फ र योहानाले हामीलाई आजको बाँकी दिन आरामको लागि छुट्याइदिएका थिए र साँझको हाम्रो खाना भने नेपाली राजदूतको निवासमा महामहिम राजदूत सुरेशप्रसाद प्रधानको आतिथ्यमा थियो । हामीले ग्याँसचेम्बरको भ्रमणपछि सीधै राजदूत निवासमा जानुपर्ने थियो । चक्र सँगै भएकाले हामीलाई त्यसको कुनै पीर थिएन । 

बाटो खोज्दै विस्तारै वरिपरिको दृश्य हेर्दै झण्डै आधा घण्टाजतिमा हामी त्यहाँ पुग्यौं । जर्मनीको राजधानी बर्लिनमा चाँडै साँझ पर्दाे रहेछ । यसै पनि नोभेम्बरको अन्तिम दिन ल्यख घण् मा थियौं हामी । घाम मधुरो हुन थालिसकेको थियो र जाडो बिस्तारै हाकिम हुन लागेको थियो । त्यसो त मैले झोलामा पोको पार्ने हो भने बोक्नै नसकिने लुगाहरु शरीरमा उनेको थिएँ अर्थात् सात खाप लुगाबाहिर एकदम नै बाक्लो ज्याकेट थियो । त्यसो त मलाई झलक्क हेर्नेले एउटा टन्न हावा भरिएको फुटबलजस्तो नै देख्थे होलान् कि ! तैपनि कताकताबाट हावा छिरेर छालालाई चिमोट्न खोज्दथ्यो । एउटा कुरा चाहिँ मलाई त्यहाँ साह्रै अचम्म लाग्यो र आज पनि त्यो अचम्म कायम नै छ, त्यो के भने शरीरको कुनै पनि भागको छाला जाडो वा गर्मीसँग तर्सिरहन्छ र सुरक्षा मागिरहन्छ तर अनुहारको छाला भने कसरी त्यति सज्जन र भलाद्मी भइरहेको होला ? जस्तै जाडोमा पनि उदाङ्ग हुन सक्ने त्यसको सहनशक्तिलाई मान्नुपर्छ जस्तो लाग्यो । 

टाउकोमा दुइटा ऊनीका टोपी खापेर लगाएको थिएँ । बाक्लो मÇलर गलामा दुई फन्का बेरिएको थियो । कान छोप्ने एउटा ‘काने’  काठमाडौंमै किनेको थिएँ । हातमा दुई जोर पन्जा खापेको थिएँ । खुट्टामा दुई जोर मोजा खापेको थिएँ । दुईटा ट्राउजरबाहिर थर्मकोटको सुरुवाल र त्यसबाहिर बाक्लो कटराइको पेन्ट । भित्री मयलपोससहित बाहिरी ज्याकेटसम्म आइपुग्दा सात खाप थिए कम्मरमाथि लुगा तैपनि कता कता चित्त बुझ्दो न्यानो नभएजस्तो तर यो जाडो बाटोमा वा कतै टहल्दा मात्र थियो । गाडीभित्र वा होटलभित्र पस्नासाथ एसीको न्यानोले गर्दा ज्याकेट खोल्न मन लागिहाल्थ्यो । 

तपाईँले त्यहाँबाट हिंड्न लाग्दा मेरो चिसोविरोधी शरीरका बारेमा राखेको चिन्ता त्यति कहालीलाग्दो अनुभव भएन सीताजी !  तर यो मेरो पहिलो दिनको अनुभव हो । भोलिभोलि के होला, थाहा छैन । 

ओरानियनवर्ग पुग्दा झण्डै तीन बजेको थियो । आकास अलिक अँध्यारो थियो, घाम पनि हाम्रो तिरको धुम्मिएको पुस महिनाको जस्तो मलिनो थियो । उघ्रिएको उज्यालो थिएन दिन । 

हामी त यसै पनि परदेशी ! भाषाको समस्या त छँदै थियो, अझ नयाँ ठाउँमा नयाँ कुरा हेर्न हिंडेका । चक्रले नै कतै जमर्नीमा कतै अङ्ग्रेजीमा कुरा गर्दै केम्पभित्र छिरायो । त्यो दिन छुट्टी परेकाले वास्तविक म्युजियम भने बन्द थियो । जुन कुरा हेर्ने तीब्र इच्छा थियो, त्यो पूरा नहुने भयो तैपनि उनीहरुले हामीलाई म्युजियमबाहेकका अरु भागहरु भ्रमणका लागि अनुमति दिए । 

थुप्रै मानिसहरु भ्रमण सकेर फर्किरहेका थिए र हामी चाहिँ भ्रमणका लागि गइरहेका थियौं । उनीहरुले हामीलाई पाँच बजेभित्र फर्किसक्नू भनेका थिए । सोच्यौं, दुई घण्टाभन्दा बढी त के नै घुमिएला र ? म्युजियम हेर्नका लागि भने प्रतिव्यक्ति १० युरो लाग्ने रहेछ, बाहिरी भ्रमणका लागि भने पैसा तिर्नुपरेन । 

एउटा ठूलो गेटबाट हामी भित्र छि¥यौं । ड्राइभर गाडीमै बसे । चक्रसमेत हामी पाँचजना कन्सन्ट्रेसन केम्पभित्र प्रवेश ग¥यौं । 

हिटलरको यो र यस्ता केम्पहरु जर्मनभरि विभिन्न ठाउँमा छन् र ती हरेक केम्पमा जनमहाविनाशको हृदयविदारक तस्वीर छ भन्ने कुरा हाइ स्कुलमा इतिहास पढ्दा सरोज ओली सरले वडा चित्रात्मक ढङ्ले हामीलाई पढाउनुहुन्थ्यो र त्यो छाप मेरो मनमा साह्रै गहिरो गरी परेको थियो । दोस्रो विश्वयुद्धका कारण र परिणामहरुबारे उहाँले साहै्र सरल र आकर्षक ढङ्ले पढाउनुभएको थियो । हिरोसिमा र नागासाकीमा झरेका अणुबमहरुको विनाश र हिटलरले यहुदीमाथि गरेको जातीय दमनको कथाले मलाई साह्रै नराम्रो प्रभाव परेको थियो । इतिहास र राजनीतिप्रतिको मेरो रुचि त्यति बेलैदेखि गहिरो गरी बढेको थियो । इतिहास त मलाई आख्यानजस्तो लाग्छ । त्यहाँ घटना हुन्छन्, परिणाम हुन्छन्, पात्र हुन्छन्, कारण हुन्छन् र तिनले सिङ्गै युगको सन्देश बोकेका हुन्छन् । विश्वको वर्तमानलाई चिन्न हामीले इतिहासका पानाहरुमा भ्रमण नगरी हुँदै हुँदैन । 

घरिघरि मेरो मनमा अनौठो भावुक र गौरवको अनुभूति भइरहन्थ्यो । मलाई भित्र कतैबाट हावा भरिएर छातीसम्म आइपुगेझैं लाग्थ्यो र अरुले थाहा नपाउने गरी ठूलोठूलो सास फेरिरहन्थें । मलाई गर्व लाग्नुको कारण थियो म मेरो वाल्यकाल देखिको मन लागेको कुरा हेर्न आइपुगेको थिएँ र यो मेरो जीवनमा अकल्पनीय यात्राको संयोग थियो । 

हामी मुलगेटबाट भित्र छिर्नासाथ हाम्रो अगाडि एकदम नै फराक र खुल्ला क्षेत्र थियो । धेरै टाढा एउटा अत्यन्त अग्लो स्तुप थियो । लाग्छ, त्यसको उचाइ हाम्रो धरहराको भन्दा पनि अग्लो छ तर त्यो इँटै इँटाले बनेको छ । सबैभन्दा पहिला देखिने नै त्यही रहेछ किनकि त्यो सबैभन्दा अग्लो छ । सयौं विघा क्षेत्रभित्र थियौं हामी जसलाई चारैतिरबाट एकदम नै बलियो र अग्लो पर्खालले घेरिएको छ । यसभित्र सानासाना लहरै बनेका व्यारेक र बङ्गलाहरु देखिए । वरिपरि रुखहरु पनि थिए तर पातहरु झरिसकेका वा रुखमै सुकेर टाँसिएका । घुम्नका लागि निर्देशित बाटाहरु थिए । थुप्रै बाटाहरुमध्ये हामीले कुनै एउटा बाटो समायौं । खुबै पर्यटक भएका हामीहरु, सबैले हातहातमा क्यामेरा बोकेका थियौं र सिकारु सिपाहीले जस्तो जतासुकै क्लिक गरिरहेका थियौं । मानौ, त्यहाँभित्र भएका सबै कुरा साह्रै मूल्यवान् छन् र उठाएर लानैपर्छ । 

जता हे¥यो त्यतै रहस्यजस्तो लाग्थ्यो । ती साना व्यारेकहरु बन्द थिए । भित्र पसेर हेर्न पाइएन । सीमाका झ्यालहरुबाट चिहाउँदै, हेर्दै अघि बढ्दै थियांै । बेलाबेला छुट्टिँदै र भेटिँदै पनि । उज्यालै थियो, को कहाँ पुग्दै छ भन्ने परैबाट देखिने हुनाले डराइहाल्नुपर्ने त केही थिएन, फेरि हामी खुल्ला मैदानमा थियौं, निसासिने कुरा पनि त थिएन । 

सबैभन्दा संयम र भलाद्मी थिए विप्लव । उनलाई हामी तीनजनालाई जस्तो कुनै कुरामा डाफ झाप थिएन । भोको गाईले बाली माडेजस्तो हामी यो पनि त्यो पनि छिटोछिटो जितेर हेर्न र देख्न खोजिरहेका थियौँ । भूपाल र ममा चाहिँ प्रस्ट भिन्नता थियो । ऊ भनिरहेको थियो–  “के हेरिरहनु यो मुला ! हेर्नैपर्ने त टे«यर पो हो, जहाँ कार्ल माक्र्स जन्मेका थिए । जर्मनमा आएर कार्ल माक्र्स जन्मेको ठाउँ नपुगी कसरी फर्किनु ? कार्ल माक्र्स भनेको एउटा त्यो दार्शनिक हो, जसको विचारले आज डेढ सय वर्षदेखि सारा संसारलाई दीक्षित गरिरहेको छ । राजनैतिक सत्ता प्राप्ति र अप्राप्तिको लडाइँ आÇनो ठाउँमा होला तर कार्ल माक्र्सको विचारलाई सम्बोधन नगरी आज ह्वाइट हाउसले पनि कुनै योजना बनाउन सक्दैन । वर्गबोधको चेतनाको यस्तो वैज्ञानिक चिन्तन दिन सक्ने मान्छे जन्मेको यो भूमिमा यो आततायीको केम्प के घुम्नु ?” 

तर मलाई भने यो केम्पसँग जोडिएको मानवताको महाविनाशको चित्र अत्यन्त कारुणिक र जिज्ञासु थियो । भक्तहरु पवित्र तीर्थहरुको भ्रमण गर्न पाएर जुन आत्मिक सुखको अनुभव गर्लान्, त्यही सुखको अनुभूति भइरहेको थियो मलाई । त्यो ठाउँमा पुग्दा मभित्र एकप्रकारको कम्पन थियो, हे हिटलर ! तिमीले, तिमीले के जित्यौ ? तिमीभित्रको निष्ठूरता र क्रुरताको त्यो विकराल विष कसले किन रोप्यो ? तिम्रो त्यो उग्रनश्लीय चेतना मानव सभ्यताको निम्ति कति घातक भयो ? यी हेर त ! आज मजस्तो एउटा साधारण मान्छे जो यहाँभन्दा हजारौं माइल टाढाबाट तिम्रो क्रूरतालाई थुक्न आइपुगेको छु तिम्रो आत्मघाती बङ्करका नजिक ।

अलिक पछि मैले इतिहासका अरु पाना पनि पढ्दै गएँ । विश्वयुद्धसम्बन्धी अनेकौं साहित्यहरु पढिए । थुप्रै संस्मरणहरु पनि पढें । इतिहास र उपन्यासका हजारौं पानाहरुमा हिटलरको यो विनाश कथा पढ्दा–पढ्दा मनभरि र दिमागभरि जीवनमा एकपल्ट पुग्नैपर्ने ठाउँका रुपमा छानिएको यस केम्पमा थिएँ म । कार्ल माक्र्सको जन्मस्थल पनि पुगौंला तर हिटलरको यो रक्तपिपासु योगदान पनि त हेर्नैप¥यो । त्यसो त विश्वलाई बनाउने, थर्काउने र सजाउने अनेकौं कुरा दिने भनेका दुईटै देश त हुन्– जर्मनी र चीन । यी दुई देशले जति कुरा दिएका छन् त्यति अरु कुनै देशले दिए होलान् र ? चीनको कुरा कुनै दिन पुगेछु भने त्यो दिन भनौंला सीताजी ! आज म जर्मनको कुरा भन्छु । 

तपार्इंले सुनेका जति पनि राम्रा नराम्रा कुराहरु तिनको सवैभन्दा ठूलो श्रेय जर्मनीलाई जान्छ । किनभने–    

विश्व राजनीतिमा अविश्रान्त क्रान्तिको बिम्बका रुपमा जुन माक्र्सलाई चिनिन्छ, ती ऋषि यही देशमा जन्मेका थिए । विश्वलाई आणविक युगमा प्रवेश गराएर, आज जुन वैज्ञानिक चमत्कारितामा हामी बाँचिरहेका छौं त्यसका चिन्तक अल्बर्ट आइन्स्टाइनको जन्म पनि यही भूमिमा भएको थियो । अस्तित्ववादका प्रणेता नित्सेलाई जर्मनी पञ्चभौतिक तत्वले स्वीकारेको थियो । मनोविज्ञानको बादशाह भनी चिनिने सिग्मण्ड फ्रायड यसै भूमिका बीज थिए । अहिले म जुन केम्पमा उभिएर भावुकताको आँसु पुछिरहेछु, यस महाविनाशका योजनाकार हिटलर पनि यहीं जन्मेका हुन् । साहित्य, दर्शन, मनोविज्ञान, राजनीति, भौतिक विज्ञान, युद्धकला आदि जुनै क्षेत्रमा पनि विश्व थर्काउने व्यक्तित्वहरु जन्मेको यो माटोमा मल चाहिँ केको परेको होला ? मभित्र अनौठो हुलमाल भइरहन्छ । 

निकै माथि पुगिसकेका थिए चक्र, विप्लव र वेञ्जु दिदी !  भूपाल र म अलिक पछि थियौं सँगसँगै । हामी दुई जनालाई वास्तवमै लागिसकेको थियो त्यो केम्प । उग्र कम्युनिष्टविरोधी जातिवादी, नाजी हिटलरको त्यो महाविनाशले हामी दुवैलाई नमीठो गरी छोएको थियो । मानवताको विनाशमा हिटलरकै जस्तो नरसंहार कार्ल माक्र्सको चिन्तनस्रोत मान्ने कम्युनिष्टहरु स्तालीन, पोलपोट, माओ आदिहरुको नेतृत्वले पनि गरेकै हो । मानवताको पक्षधर मेरा लागि जनविनाशका यी सबै महानायकहरु नकारात्मक पात्र छन् तर अहिले म हिटलरको यस केम्पमा उसैको रक्तदुर्गन्धले आक्रान्त छु । 

हामी बिस्तारै पर्खालमा टाँसिएका ती तस्वीरहरु नजिकबाट हेर्दै हिंडिरहेका थियांै, जसलाई त्यस केम्पमा ल्याएर निर्ममता साथ मारिएको थियो । साना केटाकेटी, बूढाबूढी, महिला, सेनाका अधिकृतहरु, राजनीतिकर्मी र समाजसेवीहरु । कति राम्राराम्रा अनुहारहरु थिए ती तस्वीरमा । जसको जन्म मिति र मारिएको दिनसमेत उल्लेख गरिएको थियो । पालैपालो फोटो खिच्यौं तर फोटोहरुमा हाम्रा अनुहारहरु एकदम नै भावुक थिए । त्यसैत्यसै मन विरक्तिएको थियो । 

चिन्दै नचिनेको, देख्दै नदेखेका, आजभन्दा झण्डै ६० वर्षअघि नै खरानी भइसकेका ती मानिसहरुको मृत्युको कथाले हामीलाई छोइरहेको थियो । आध्यात्मिक भाषामा भन्ने हो भने हामीलाई ती मृतात्माहरुले स्पर्श गरिरहेका थिए र रोईरोई आÇनो पीडा बताइरहेका थिए । 

प्रत्येक व्यारेक र भवनहरुका छेउछेउ हँुदै बाँकी संसारसँग विच्छेद गराइएको अग्लो पर्खालको नजिकबाट हामी त्यो कम्पाउण्डको फन्को मारिरहेका थियौं । झण्डै आधा घण्टाजति हिंडेपछि हामी एउटा ठूलो अर्काे कम्पाउण्डभित्र छि¥यौं । जहाँ एकतले भवनहरु थिए र प्रायः एकतलोमुनि भूमिगत कोठाहरु पनि थिए । ती बन्द कोठाहरुमा जान सक्ने कुरा त भएन तर तिनै जमिनमुनिका कोठाहरुमा यहुदीहरुलाई ट्रकमा हालेर ल्याएर नुहाउन भनी भित्र प्रवेश गराई ग्याँस छोडेर मारिन्थ्यो । 

अर्काे एउटा भवनमा पुग्यौं । त्यो सम्भवतः खुल्ला मैदानमा बनिएको थियो होला, पछि जस्ताको छानो हालेको रहेछ । त्यो छानोमुनि ठूलाठूला चुल्हो, कराही र डाडु पन्युहरु थिए । भान्साघर भन्थे त्यसलाई । त्यो देख्दा झ्वास्स मलाई सम्झना आयो– बी.पी.ले हिटलर र यहुदी उपन्यासमा यस केम्पको कुरा गर्दा मानिसहरु पकाउने ठूलाठूला कराहीको चर्चा गर्नुभएको थियो । सोचें– सायद यिनै कराई होलान ती । हामीसँग गाइड नभएकाले वास्तविकता भने अनुमान मात्र थियो । त्यसैको नजिकमा एकदम नै मार्मिक ढुङ्गाको मूर्तिहरु थिए । ती मूर्तिमा मारिएकी एउटी महिलालाई दुईजना अत्यन्त कमजोर र मानिसहरुले उठाउन खोजिरहेका छन् । भर्खरै कसैले ती मूर्तिका फेदमा फूलमालाहरु छोडेर गएका थिए । लाग्यो, ती कुनै आफन्त यहुदीहरु थिए होलान् र ती मूर्ति त्यहाँ मारिएकाहरुको सामूहिक प्रतिनिधित्व गर्ने बिम्ब थिए होलान् । 

पैतालाले टेकिरहेको जमिनको माटोको फुस्रोपन सबै यहुदीको शरीर जलेको खरानी हो जस्तो लागिरह्यो । हिटलरले यहुदीलाई किन मानिस सम्झेन होला ? उसभित्र यति नराम्रो घृणा केले उमा¥यो होला ? 

भूपालले भन्यो– “ए भट्टराई जेठा !  मानिसभित्र जब अत्यन्त उग्र जातीय चेत पलाउँछ त्यसको परिणाम यस्तै हुन्छ । यहाँ मारिएका यहुदीहरु के सबै मारिनुपर्ने थिए होलान् त ?”

मैले भनें– “के गर्छाै राई कान्छा !  राजनीतिको यो घिनलाग्दो यात्रा हिंडेको मानिसले सत्ता प्राप्तिको मोहमा आँखै नदेख्दो रहेछ, हाम्रै देशमा पनि हेर न अहिले कस्तो भइरहेको छ ।”

उसले भन्यो– “राजनीति गर्नेहरुले जानेनन् भने यी दिन हाम्रा पनि नआउन सक्दैनन् । तर हामीले संमयम हुन सक्नु पर्छ । वर्गीय चेतनाको सार्वभौम मानववादलाई बिर्सेर जातीय सङ्कुचनतिर समाजलाई जान दिनुहुँदैन। आ–आÇनो पहिचानको खोजीसँग वर्गीय चेतनालाई मूल्य दिनुहुँदैन ।”

मैले भनें– “त्यो त तिमीहरुको काम हो नि । त्यही क्षेत्रमा सक्रिय रुपमा काम गर्ने तिमीहरुले यो विचारलाई बचाउन सक्नुपर्छ कान्छा ।”

उसले भन्यो– “सक्रिय राजनीतिमा काम गर्नेमा मात्र जिम्मा छोडिदियो भने ठूलो गल्ती हुन्छ जेठा । समाजका सबै व्यक्तिको सामूहिक भूमिका चाहिन्छ ।” साथीहरुले परबाट हातले इसारा गरेर ‘छिटो आऊ’ भनिरहेका रहेछन् । हामी छिटो छिटो उनीहरुका छेउमा पुग्यांै । चक्रले भन्यो– “यी राई र भट्टराई कता एकोहोरिएका ? छिटो गरौं नत्र भ्याइँदैन ।”

बेञ्जु दिदीले हाँस्दै भन्नुभो– “यिनीहरु काठमाडौंदेखि नै यत्तिकै छन् आन्द्रो गाँसिएजस्ता । एउटाले भट्टराई जेठो भन्छ, अर्काले राई कान्छो ।” एकछिन हाँसो भयो । बिर्सियांै हामीले हाम्रो परिवेश । विप्लवले गम्भीर अनुहार पारेर भने– “यो ठाउँ नै यस्तै हो । यहाँभित्र पसेपछि जसको मन पनि एकपल्ट विचलित हुन्छ । मानिसले आÇनो सभ्यता चिन्न पनि एकपल्ट यो र यस्तै अरु केम्पहरु घुम्नु उचित हुन्छ ।”

हामी त्यो अग्लो स्तुपको फेदमा पुगिसकेका थियांै । वास्तवमै त्यो हाम्रो धरहराभन्दा अग्लो लाग्थ्यो । त्यसको फेदमा कालो ढुङ्गाका सैनिकका ठूलाठूला सालिकहरु थिए र ती सालिकहरुलाई आगोले झिल्स्याइएका थिए । सायद यसै गरी यहाँ मानिसहरुलाई झिल्स्याइएको थियो भन्ने सङ्केत गरिएको थियो होला त्यो । ती सालिकका फेदमा उभिएर पालैपालो तथा सामूहिक फोटो खिच्यौं ।